Europejskie Dni Dziedzictwa - prelekcja i wystawa

W ramach Europejskich Dni Dziedzictwa już po raz ósmy spotkali się mieszkańcy Strzelna, by wysłuchać prelekcji historyka, p. Jacka Secha na temat: "Przemysł spożywczy powiatu strzelińskiego".

[FOTORELACJA]164[/FOTORELACJA]

W sposób bardzo ciekawy p. Jacek zaprezentował zagadnienia dotyczące powiatu strzelińskiego oraz pokrótce przedstawił rozwój różnych form przemysłu na naszym terenie.
Całość możecie Państwo wysłuchać w nagraniu poniżej:

Przemysł spożywczy w powiecie strzelińskim
   Czym jest przemysł spożywczy, określany również jako rolny, rolno-spożywczy bądź przetwórczy? Najprościej mówiąc obejmuje wszystko, co związane jest z przetwarzaniem produktów rolnych i przygotowywaniem ich do spożycia. Mieści się w tym zarówno mielenie ziarna na mąkę i pieczenie chleba, jak i zabijanie zwierząt dla wyrobów wędliniarskich, ale też warzenie piwa; lista może być bardzo długa.        Taka działalność praktykowana była, rzec można, od zawsze, gdyż wiąże się z podstawową potrzebą biologiczną, jaką jest zaspokajanie głodu. Momentem zwrotnym w dziejach ludzkich było używanie ognia, co zaczęło wyodrębniać nas ze świata przyrody. Wiemy dobrze, iż mięso pieczone lub gotowane lepiej nam smakuje i łatwiej się trawi. Kolejnym krokiem na tej drodze były początki rolnictwa; uprawa roślin i chów zwierząt zapewniały w miarę stałe zaopatrzenie w żywność oraz umożliwiły osiadły tryb życia. Trzeba jeszcze było rozwiązać problem dłuższego i łatwiejszego przechowywania wytworzonych produktów. Ziarna traw, które do dziś stanowią nadal w naszej strefie klimatycznej podstawę pożywienia, zaczęto rozcierać kamieniami na mąkę albo tłuc je na kaszę. Wyrabiano z nich również piwo, które przez tysiąclecia było napojem podstawowym. Z czasem ciężką pracę ręczną zaczęto mechanizować.     
    Na ziemi strzelneńskiej, jak i w innych regionach, długi czas dominowało przetwórstwo domowe. Początkowo większe obiekty związane były z młynarstwem i piwowarstwem; pierwsza wzmianka o nabytym przez norbertanki młynie pochodzi z roku 1215. W XIV w. pojawia się nazwa wsi Młyny i nie była to nazwa przypadkowa. Młyny wiatrowe i wodne pojawiają się później w źródłach coraz częściej – w 1419 w Rzadkwinie, w 1435 młyn stał między Strzelnem a Cestryjewem, a w 1445 mowa o młynach Osikowym i Wilczaku, w 1453 dwa wiatraki stały przy drodze do Młynów, w 1471 w Ostrowie, w 1478 młyn wodny w Bronisławiu, w 1497 w Cestryjewie. Jak widać tylko z XV wieku mamy informacje o 9 młynach. Klasztor posiadał w tym czasie również konny młyn słodowy, pracujący dla piwowarów, którzy, na przykład w 1556 r., uwarzyli 3296 beczek piwa, a 11 lat później 3200 beczek. Z XVII w., a dokładnie z 1676 mamy informację, że spłonął mielcuch, czyli słodownia. W 1566 działało 12 destylarni gorzałki, a w 1583 już 20, gdy mieszkańców było około 900. Pierwsi odnotowani rzemieślnicy pojawiają się w 1436 i są to rzeźnicy. Domyślać się możemy, że przetwórstwo mleka pozostawało nadal zajęciem domowym.  
Początek czasów rozbiorowych nie przynosi zrazu znaczących zmian. W 1774 r. nadal działały w mieście, liczącym 706 osób, 2 młyny; zapewne nadal wypiekano chleb, przetwarzano mleko, warzono piwo i destylowano gorzałkę. W tym samym czasie Kruszwica liczyła 57 mieszkańców i była najmniejszym miastem zaboru pruskiego. Widoczne zmiany pojawiają się dopiero w II poł. XIX w. Jako że przemysł spożywczy opiera się produktach rolniczych, jego rozwój był uzależniony od zmian w tej dziedzinie gospodarki, choć nie tylko. Mamy dobry opis takich przemian na przykładzie majątku Markowice, który został zakupiony przez Arnolda von Wilamowitz-Moellendorffa w 1836 r. i był wówczas w katastrofalnym stanie. Jak one wyglądały? Cytuję: „musiano zmienić system uprawy pól, ażeby wobec niekorzystnego stanu łąk uzyskać paszę z pól. Podział na łany, … istnieje w istocie do dziś dnia. Wzniesiono powoli następujące budowle: główne budynki dworu markowickiego, przeważną część domów robotniczych z przynależnościami, wszystkie budynki w Wymysłowicach, przez co miejscowość ta dopiero powstała; wybudowano też w latach 40. nowy dwór na miejsce dotychczasowego. Dziś jeszcze przeprowadzane drenowanie i tworzenie przez to podstawy do racjonalnego systemu rowów odwadniających zaczęły osuszać grunt. W ten sposób podnosiła się z czasem wydajność pól, lecz dopiero budowa kolei żelaznej Poznań-Toruń z odnogą do Bydgoszczy w latach 1871/72, budowa kolei żelaznej Inowrocław-Mątwy, jakoteż uspławienie Noteci z Kruszwicy aż do kanału bydgoskiego 1880/82 doprowadziły do tego, że można było uprawiać więcej okopowizny, niż potrzeba było do użytku dla własnego gospodarstwa.” Koniec cytatu z jubileuszowej broszury z 1936 r., w którym znajdujemy główne elementy modernizacji rolnictwa owych czasów. Spróbujmy je wypunktować; 1.wzbogacenie asortymentu roślin uprawnych, m. in. o wspomnianą tu „okopowiznę”, czyli ziemniaki i buraki cukrowe, które umożliwiały wprowadzenie płodozmianu i stały się podstawą krochmalnictwa i cukrownictwa. Nawiasem mówiąc – pierwsza cukrownia na świecie zbudowana została w Konarach na Śląsku w 1802 r., zaś w naszej okolicy pierwszą była cukrownia w Mątwach, uruchomiona w 1880 r., zaś 5 lat później ruszyła krochmalnia w Bronisławiu. Po 2. zaczęto harmonizować uprawę roślin z chowem zwierząt, które, oprócz znanych nam korzyści w postaci mięsa, wełny i mleka dają również znakomity nawóz. Po 3. melioracje, pozwalające powiększać areał upraw i zwiększać plony. Po 4. mechanizacja i budownictwo, czyli wprowadzanie narzędzi metalowych, maszyn w postaci siewników, żniwiarek czy sieczkarni, napędu parowego do młocarni czy pługów oraz unowocześnianie budynków gospodarczych. Po 5 wreszcie – komunikacja. Pierwsze utwardzone drogi są tu znane dopiero od połowy XIX w. Później pojawia się kolej i wspomniany transport wodny. Wszystkie te czynniki umożliwiły rolnikom produkcję towarową, czyli przeznaczoną na sprzedaż, na dużą skalę, a to dopiero pozwoliło na rozwój tego prawdziwego przemysłu przetwórczego na ziemi strzelneńskiej.   Powiat strzeliński został utworzony na podstawie zarządzenia ministra spraw wewnętrznych z 11 lutego 1886 roku; z części powiatu inowrocławskiego wydzielono wówczas powiat strzeliński, liczący 614 km² powierzchni i 31 tysięcy mieszkańców. Istniał do 1932 r. Już w początkach jego istnienia biegła przez jego teren utwardzona droga, prowadząca z Poznania do Torunia. Jako stolica powiatu zyskało Strzelno nowe możliwości rozwoju. Z tego właśnie okresu pochodzi większość murowanych budynków przy rynku i ulicach od niego odchodzących. Rozwijała się infrastruktura miejska. Już w roku ustanowienia powiatu zaczęło się  organizowanie szpitala miejskiego. Na początku XX w. założono instalacje wodne, kanalizacyjne i gazowe; uliczne lampy naftowe zostały zastąpione przez gazowe. W 1892 r. otwarto linię kolejową do Mogilna i postawiono budynek dworca kolejowego, a w 1908  przedłużono linię kolejową ze Strzelna do Kruszwicy. Oznaczało to znaczącą poprawę warunków życia i powodowało, że stopniowo rosła liczba mieszkańców Strzelna i na przełomie wieków wynosiła ponad 4,5 tys. Tym samym rosło również zapotrzebowanie na żywność, a odpowiedzią na nie było tworzenie nowych zakładów przetwórczych. I na przykład w 1881 r. uruchomiona została, obok rok wcześniejszej w Mątwach, cukrownia w Kruszwicy. W 1885 r. otwarto w Bronisławiu „Krochmalnię, Fabrykę Cukru i Syropu”. Te zakłady wymagały transportu na niespotykaną wcześniej skalę i wymogi te zaspokajała szybko się rozrastająca kolej wąskotorowa oraz transport wodny. 1 kwietnia 1890 otwarto rzeźnię miejską przy ulicy Spichrzowej w Strzelnie. Dwa lata później pochodzący ze Szwajcarii Józef Ruoss założył pierwszą w naszym mieście mleczarnię z napędem parowym przy ulicy Ślusarskiej; drugą mleczarnię zbudowali Niemcy w 1894 r. W tym samym roku utworzono spółkę „Gleba”, zaopatrującą polskich rolników i skupującą płody rolne oraz chroniącą ich interesy. Po 3 latach utworzono Związek Zawodowy Robotników Tytoniowych, co pokazuje, że tytoń uprawiany był już na większą skalę, a zgubny nałóg rozkwitał. Innego rodzaju używki produkowała Kujawska Wytwórnia Win Henryka Makowskiego, założona w 1920 r., która 7 lat później produkowała już 500 tys. litrów.            
 Kiedy w 1926 r. zaczęto planować likwidację części powiatów, odnotowano, że w pow. strzelińskim działała jedna mączkarnia, jedna cukrownia, 6 młynów parowych i kilka gorzelni. Powiat został zlikwidowany 1 kwietnia 1932 r., ale zakłady przetwórcze pozostały i służyły nadal. Kilka z nich, choć w różnym stanie, przetrwała do dziś, o czym można się przekonać, oglądając wystawę.

Jacek Sech